Το χωριό Αρμπέλε βρίσκεται στη μεθοριακή περιοχή Κάτω Δίβρη (Πόλε) στη Δημοκρατία της Αλβανίας, σε απόσταση 4 χλμ από τη Μακεδονική πόλη Δίβρη. Γραπτές πληροφορίες σχετικά με τα δημογραφικά στοιχεία της περιοχής από τα τέλη του 19ου και τις αρχές του 20ου αιώνα δείχνουν ότι, πρόκειται για μια περιοχή που κατοικείται από Βουλγάρους. Ακριβώς η εργασία με ιστορικά έγγραφα από εκείνη την περίοδο οδήγησε την υφηγήτρια διδάκτορα Βέσελκα Τόντσεβα με ομάδα εθνολόγων εκεί για να εξετάσουν την εθνογραφική εικόνα στο Πόλε. Οι άνθρωποι, που είναι πήγες πληροφοριών, βρίσκονται ακόμα σε μερικά χωριά: Γκόρνο Κάρτσιστα, Ομπόκ, Πόπιναρ, Ντεολιάνι. Ως αποτέλεσμα των δύο αποστολών του 2015 και του 2016 είναι η ταινία «Δύο σπίτια και μισό», η οποία παρουσιάστηκε στο Πανεπιστήμιο Σόφιας με προβολή και συζητήσεις.

Το θέμα για τη βουλγαρική κοινότητα στην Αλβανία απέκτησε δημοτικότητα το 2017 λόγω της επίσημης αναγνώρισης της βουλγαρικής μειονότητας από τα Τίρανα - μια πολιτική πράξη, που άργησε πολύ, σύμφωνα με την υφηγήτρια διδάκτορα Βέσελκα Τόντσεβα.

Επειδή αυτοί οι άνθρωποι ζουν στην Αλβανία από το 1913, και ειδικά κατά την περίοδο 1913-1939 είχαν συχνές επαφές με τη Βουλγαρία, που ήθελαν να διατηρηθούν - να έχει βουλγαρικό σχολείο, βουλγαρικές εκκλησίες. Με άλλα λόγια τους χρωστάμε πολλά, γιατί μετά το 1947 έχουμε χάσει την επαφή με αυτούς. Τότε ο Ενβέρ Χότζα, ο αλβανός ηγέτης του ολοκληρωτικού καθεστώτος στη χώρα κλείνει τα σύνορα και επιβάλλει αυστηρά μέτρα στην είσοδο και την έξοδο από τη χώρα.

Από το 2007 η Βέσελκα Τόντσεβα από το Ινστιτούτο Εθνολογίας και Λαογραφίας με Εθνογραφικό Μουσείο της Βουλγαρικής Ακαδημίας Επιστημών, με την υποστήριξη του Συνδέσμου Ανθρωπολογίας, Εθνολογίας και Λαογραφίας «Όνγκαλ» εργάζεται και διερευνά τη βουλγαρική κοινότητα στην Αλβανία. Οι προηγούμενες αποστολές της πραγματοποιήθηκαν στις περιοχές Γκόλο Μπάρντο, Μάλα Πρέσπα (διπλά στη λίμνη Πρέσπα) και προς τον Βορά – στην Γκόρα, (μέρος της οποίας βρίσκεται στο Κόσοβο). Σε αντίθεση με την ορεινή περιοχή Γκόλο Μπάρντο, όπου οι «συμπατριώτες» μας ζουν σε 21 κλειστά χωριά, όπου η γλώσσα, οι παραδόσεις και η ταυτότητα είναι καλά διατηρημένες, η περιοχή Πόλε βρίσκεται στην πεδιάδα – εκεί όπου είναι ενισχυμένες οι μεταναστευτικές εξελίξεις, και επειδή η περιοχή είναι εύφορη, προσελκύει ανθρώπους από άλλες περιοχές της Αλβανίας.

Τα τελευταία στοιχεία, που έχουμε για τα χωριά αυτά χρονολογούνται από τη δεκαετία του ’30 του 20ου αιώνα, και ήδη τότε παρουσιάζουν μια πολύχρωμη και δυναμικά μεταβαλλόμενη έθνο-θρησκευτική εικόνα. Είναι σημαντικό να ξέρουμε ότι, παράλληλα με τις βουλγαρικές ιστορικές πηγές για την περιοχή, υπάρχουν και τέτοιες σερβικές.

Οι Σέρβοι που γράφουν για αυτή την περίοδο ισχυρίζονται ότι κατοικείται από σερβικό πληθυσμό. Ακόμα από τότε εκεί περιπλέκονται τα συμφέροντα της Βουλγαρίας και της Σερβίας (Γιουγκοσλαβίας), και οι κάτοικοι βρίσκονται ανάμεσα σε αυτές τις επιλογές αυτοπροσδιορισμού τους - εξήγησε το άλλο μέλος της αποστολής με ενδιαφέρον για τη μετανάστευση – διδάκτορα Ιβάιλο Μάρκοφ.

Η ταινία «Δύο σπίτια και μισό» κάνει ένα «στιγμιότυπο» της σημερινής κατάστασης στο Αρμπέλε. Στο χωριό τα σπίτια των συμπατριωτών μας είναι τρία. Αλλά, όπως λέει με θλίψη η γιαγιά Γκολόμπκα, το δικό της είναι «μισό σπίτι» επειδή ζει μόνη της, και οι απόγονοί της είναι μακριά.

Οι αναμνήσεις της είναι από την περίοδο, όταν τα παιδιά πήγαιναν στο ντόπιο σχολείο, οι Αλβανοί κάτοικοι του χωριού ήταν λίγοι και στην Εκκλησία Μεταμορφώσεως του Κυρίου μαζεύονταν οι πιστοί.

Σήμερα η πανήγυρη του ναού είναι στις 19 Αυγούστου και τιμάται τόσο από χριστιανούς, όσο από μουσουλμάνους που πιστεύουν ότι, είναι ιαματικός ο τόπος. Για την γιορτή επιστρέφουν οι ντόπιοι – που ζουν στις πόλεις της Αλβανίας και της Δημοκρατίας Μακεδονίας και δε βλέπουν το μέλλον τους στο χωριό.

Η κατάσταση είναι παρόμοια και στους άλλους οικισμούς. Στο Γκόρνο Κάρτσιστα η μόνη χριστιανή που φροντίζει τον ναό στο κέντρο του χωριού, που είναι και μνημείο πολιτισμού, είναι παντρεμένη με Αλβανό.

Στον μεγαλύτερο οικισμό της Κάτω Δίβρη – Μακελάρε, η ομάδα δε συνάντησε ανθρώπους, με τους οποίους να επικοινωνήσει στα βουλγαρικά. Γι’ αυτό η εθνολογική έρευνα είναι τόσο πολύτιμη - δείχνει ότι υπάρχουν ακόμα «ζωντανές αναμνήσεις» για μια κοινότητα ανθρώπων που αυτοπροσδιορίζονταν κάποτε ως Βούλγαροι, αλλά είναι σαφές ότι σύντομα θα ανήκει στο παρελθόν. Και μόνο η ταινία «Δύο σπίτια και μισό» θα μπορέσει να παρουσιάσει «το δικό μας» παρελθόν στην αλβανική περιοχή Πόλε.

Μετάφραση: Πένκα Βέλεβα

Φωτογραφίες: προσωπικό αρχείο