Η λέξη «επιδημία» (από το επί + δήμος) σημαίνει «πάνω από τον λαό» ενώ η «πανδημία» αφορά «όλους τους λαούς». Ιστορικά, αυτές οι δυστυχίες πάντα μετατόπιζαν τα γεωπολιτικά στρώματα. Αλλά πάντα υπάρχουν λαοί που αξιοποιούν καλύτερα την περίσταση. Περνούν από τις κοινές δοκιμασίες και καταφέρνουν να επιβληθούν στους υπόλοιπους.

Κατά την λεγόμενη Πανώλη του Ιουστινιανού στα μέσα του 6^ου αιώνα, η Ανατολική Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία ερημώθηκε. Ο αρχαίος ιστορικός Προκόπιος ο Καισαρεύς που έζησε τα χρόνια εκείνα, την περιγράφει έτσι: «... το 535-536 συνέβη ένα μεγάλο θαύμα: όλο το χρόνο ο ήλιος έλαμπε σαν ένα φεγγάρι χωρίς ακτίνες, σαν να είχε χάσει τη δύναμή του και έπαψε να είναι όπως πριν, καθαρός και λαμπερός. Από την αρχή όλων αυτών, δεν σταμάτησαν οι πόλεμοι μεταξύ των ανθρώπων, ούτε η νόσος, ούτε καθετί άλλο που φέρνει θάνατο».

Στην εποχή του διαδόχου του αυτοκράτορα, του Ιουστινιανού Β’ υπήρξε μια δεύτερη έκλειψη του ήλιου, που αποδίδεται επίσης στην έκρηξη ηφαιστείων. Για ένα ολόκληρο χρόνο παρατηρείται και ένα συνεχές Βόρειο Σέλας. Η πανώλη του Ιουστινιανού συνεχίζεται σε 18 κύματα έως το 750. Οι Σλάβοι και οι Βούλγαροι επωφελήθηκαν από την αναταραχή και εγκαταστάθηκαν μόνιμα στα Βαλκάνια. Οι προσδοκίες για το τέλος του κόσμου εκείνη την εποχή απεικονίζονται σε θραύσματα κεραμικών εικόνων στη Βίνιτσα (σήμερα μια πόλη στη Βόρεια Μακεδονία – σ.ε.), στα οποία ένας Βούλγαρος και ένας Σλάβος ζωγραφίστηκαν ως ένας από τους τέσσερις καβαλάρηδες της αποκάλυψης. Η αυτοκρατορία άλλαξε τόσο πολύ ώστε, για να επιβιώσει, αναγκάστηκε να εισαγάγει μέρος από τη νομοθεσία του νέου σλαβικού πληθυσμού της στη νομική και οικονομική τάξη της.

Μετά το 1347, η πανώλη στην Ευρώπη αναφέρθηκε ως ένας από τους λόγους για την μεγάλη επιτυχία των Οθωμανών σουλτάνων. Στις διάφορες περιοχές της ηπείρου, ο Μαύρος Θάνατος επηρεάζει έως και πάνω από το ήμισυ του πληθυσμού. Η ίδια πανώλη είχε προηγουμένως περάσει από την Κίνα στην Ευρώπη με τη βοήθεια των Μογγόλων κατακτητών. Αλλά δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι κάθε επιδημία είναι εχθρός τόσο για τους υπερασπιστές όσο και για τους κατακτητές. Οι λόγοι για την επιτυχία των Οθωμανών ως κατακτητών είναι άλλοι. Την εποχή του Ιουστινιανού, η υπεράσπιση της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας προσπαθούσε και κατάφερνε να απορροφήσει μερικούς από τους εισβολείς. Τον 14ο αιώνα, όμως, η εικόνα ήταν διαφορετική. Το Βυζάντιο χρεοκόπησε, ήταν ήδη κατεστραμμένο. Όλοι γύρω του αγωνίζονταν για να το κληρονομήσουν. Όλοι ονειρεύονταν να χτίσουν τις δικές τους αυτοκρατορίες, δηλαδή πολυεθνικές χώρες. Η πιο επιτυχημένη ήταν η προσπάθεια των Οθωμανών. Χωρίς διακρίσεις στην πίστη και στην εθνικότητα, αντέγραψαν και αναδημιούργησαν με επιδέξια τις επιτυχημένες πολιτικές του βυζαντινού μοντέλου για την κινητοποίηση ανθρώπων και πόρων στην επέκτασή τους.

Οι ιστορικοί ισχυρίζονται ότι υπήρξαν διάφορες αντιδράσεις στην πανώλη από τον 14ο αιώνα στη Δυτική και Ανατολική Ευρώπη. Όχι χωρίς τη βοήθεια επαναστάσεις, οι επιζώντες αγρότες στη Δύση απαλλάχτηκαν από πολλές υποχρεώσεις. Αρχίζουν να πληρώνονται για την δουλειά τους γιατί απλά δεν υπάρχει εργατικό δυναμικό.

Όσο επικίνδυνες και αν είναι οι ιστορικές αναλογίες, υπάρχουν μερικές κοινές συνέπειες από τις πανδημίες όλων των εποχών. Τα χρήματα πάντοτε υποτιμούνται, οι τιμές ανεβαίνουν μέχρι να βρεθεί μια νέα ισορροπία. Η δημογραφική κατάρρευση και οι καταστραμμένες επιχειρηματικές αλυσίδες αυξάνουν το κόστος της ανθρώπινης εργασίας.

Μετάφραση: Άιλιν Τόπλεβα