Küstendil’de “Dimitır Peşev Ev-Müzesi” kültürel anıt olarak günümüzde restore edildi ve 1943 yılında Bulgaristan’da sürgüne hazırlatılan 50 bin Yahudiyi Hitler’in pençesinden kurtulmayı başaran Bulgarların anısını koruyor. O dönemde Parlamento Alt Başkanı olan Dimitır Peşev, Yahudilerin kurtarılmasında büyük katkı sağlar. Ancak bu müzeden içeri girince, aslında Yahudileri ölümün pençelerinden kurtarmak için çabalayan birçok Küstendilli olduğunu öğreniyor insan. Otantik eşyalar, objeler, resimler, yazışmalar 1943 yılının Mart ayındaki olaylara ışık tutuyor. Küstendil’den bir heyet, Yahudileri kurtarmayı kendi yurttaş görevi olarak kabul eder.

1940 yılında dönemin XXV.Meclis Alt Başkanı Dimitır Peşev’in yönettiği oturumda antisemitizm yanlısı Ulusu Müdafaa Yasası kabul edilir.

Üç yıl sonra 8 Mart 1943’te Küstendil’den bir grup vatandaş Peşev ile bağlantı kurar ve Bulgaristan’dan 50 bin Yahudi’nin Almanya’ya sürülmesi konusunda Hitler ile gizli bir sözleşme yapıldığını bildirirler. “Yahudi sorunun nihayi çözüm” şeklindeki Nazi politikası kapsamında Bulgaristan’dan da 50 bin Yahudi’nin kamplara sürülmesi öngörülür.

Peşev, Küstendil’den gelen heyetin ihbarına tarafsız kalmaz. 17 Mart tarihinde dönemin Başbakanı Bogdan Filov’a sert bir mektup yazar ve Yahudilerin sürülmesine karşı tavrını ifade eder. Bu protesto mektubundaki istek 43 milletvekili tarafından destek bulur. Birkaç gün sonra Peşev alt başkanlık görevinden alınır. Üçüncü Rayh’ın gizli planları mecliste tartışma konusu olur, bu tartışmalar da Bulgar Yahudilerinin Almanya’ya sürgün edilmesi işlemini önler.

Müze sorumlusu tarihçi doktor Angel Conev, Peşev’in Başbakan Filov’a yazdığı sert protesto mektubunun iki karalamasının da müzede bulunduğunu, bunların çok değerli kültürel miras olduğunu vurguladı:

“Peşev hükümeti düşürme niyetinde değil. Onu destekleyen milletvekillerin niyeti de bu değil. “Bulgaristan’ın onur ve haysiyetini korumak önemlidir” yazısı mevcut bu mektupta. Sonuçta Mart 1943’te tek bir Yahudi bile Bulgar toprakları dışına çıkarılmıyor ve ölüm kamplarına sürgün edilmiyor. Yahudiler Sofya’dan çıkarılarak, ülkenin farklı yerlerinde yerleştirilir, küçük kasabalar ve taşraya dağıtılır. Fakat büyük ölçüde onları kesin ölümden ve bu kamplardan kurtaran Küstendilli bu aydın vatandaşlar olur. Yahudilerin sınır dışı edilmesine karşı çıkan heyet, o dönem büyük otorite sahibi kişilerdir.

Müzedeki eserler, hem kurtarılan, hem kurtarıcılar için bilgiler sunuyor. Ülkedeki Yahudi toplumun büyük kısmı sosyalist rejim başlangıcında İsrail’e göç ediyor. Avrupa’dan mültecilerin kurduğu bu yeni devletin temelinde Bulgar Yahudileri de yer alıyor. Bulgar Yahudileri diğerlerinden farklı olarak mülteci değil, gönüllü göç eden kişilerdir” diyor tarihçi uzman Conev.

Yahudileri kurtarmayı başaran Küstendilli kahramanın kaderi o kadar parlak bitmiyor. 9 Eylül 1944 sosyalist devrimiyle gelen halk Yönetimi onu düşman belliyor. Sovyet yanlısı rejim Dimitır Peşev’i tüm katkılarına rağmen yargılıyor. Halk Mahkemesi geçerli olan Tırnova Anayasasını ihlal ederek, Dimitır Peşev’i hapse mahküm ediyor, tüm mal varlığı ve evi elinden alınıyor. Hapisten çıkınca ise, büyük siyasetçi Dimitır Peşev, yoksulluk ve çaresizlik için yaşam sürüyor.

Fotoğraflar: “Dimitır Peşev" Müze evi ve digital-culture.eu

Çeviri: Sevda Dükkancı