Goranët e Shqipërisë – në vëmendjen shkencore të bullgares Vesellka Tonçeva - SHOQËRI

Më 24 janar në tregun bullgar doli libri “Gora e panjohur” i doc. Vesellka Tonçeva. Ajo është studiuese në fushën e muzikologjisë dhe etnografisë në Akademinë Bullgare të Shkencave. Prej vitesh vëmendja e saj shkencore u kushtohet bashkësive sllavishtfolëse në Shqipëri. Specialistja Tonçeva është marrë me krahinën e Gollobordës, me rajonin e Prespës dhe me goranët në Shqipëri. Të dhënat në librin e saj “Gora e panjohur” janë të mbledhura në Gorën e Kukësit e cila ka një rrugë tepër të ndryshme të zhvillimit në raport me Gorën e Prizrenit. Sipas fjalëve të autores, goranët e Shqipërisë në një shkallë më të madhe “kanë konservuar” autentiken e zakoneve të tyre.

Pjesa teorike e librit përmban informacione për të folmen e goranëve të emërtuar prej tyre “goranski” ose “nashenski” dhe si ajo haset në kontekstin gjuhësor të Ballkanit. Në këtë pjesë gjenden informacione për fenë e bashkësisë – islamin i cili është pranuar në një kohë shumë të vonshme dhe prandaj ruhet ende mirë kujtimi i së kaluarës së krishterë. Për këtë fakt dëshmojnë toponimia, ritet dhe zakonet. Çështje tjetër të shtruar në libër ka të bëjë me identitetin e goranëve – si konsiderohen në vendet e ndryshme të Ballkanit dhe si ata përcaktojnë veten e tyre.
E fundit për nga radha, por jo nga rëndësia është pjesa kushtuar kulturës tradicionale të goranëve në Shqipëri. Ajo përshkruan në mënyrë etnologjike ritet në familje dhe ato kalendarike, po ashtu muzikën dhe vallet tradicionale në fshatrat Borje dhe Shishtavec. Shtojcat e librit përmbajnë intervista me tema të ndryshme të bëra në fshatin Shishtavec, forma të shkurtra verbale, gjithashtu edhe këngë të cilat për herë të parë incizohen, regjistrohen me nota dhe botohen si në Bullgari, ashtu edhe në Ballkan.

Në Bullgari bashkësia e goranëve është studiuar pak dhe pozitat ekzistuese të diskursit shkencor dhe publik shpeshherë janë në shënjestër të politikave të ndryshme ku dominojnë prirje etnike, kombëtare dhe fetare. Krahina e Gorës shtrihet mes maleve Sharr, Korab dhe Koritnik në territoret e sotme të Republikës së Shqipërisë (9 vendbanime) dhe të Republikës së Kosovës (19 vendbanime), si dhe në 2 fshatra të Republikës së sotme të Maqedonisë (Urviç dhe Jelovjane).

Për herë të parë disa fshatra të Gorës u përmendën në krisovulën e Stefan Dushanit e cila u nxor në fund të shek. XIV. Sipas saj pronat të cilat u takonin fshatrave të Gorës ia dhuruan manastirit të Shenj Kryeengjëjve, të ndërtuar nga Stefan Dushani në Prizren. Në librin “Gora e panjohur” përmenden shkurt dokumentet të cilat kanë të bëjnë me krahinën që nga Mesjeta deri më sot. Në historinë e re, menjëherë pas Luftërave Ballkanike Gora u gjet në territorin e Serbisë, pas kësaj ishte nën qeverisjen administrative të Bullgarisë dhe më vonë nën atë të Austro-Hungarisë. Më 1925 kur u përcaktuan përfundimisht kufijtë midis Mbretërisë Serbo-Kroate-Sllovene dhe Mbretërisë Shqiptare, krahina e Gorës u nda, megjithëqë për këtë vendim nuk kishte arsye gjeografike, gjuhësore apo etnike. Në kontekstin historik libri nxjerr në pah edhe pikëpamja e goranëve për origjinën e tyre, prezanton zhvillimin historik të kurbetit në mes të bashkësisë – rritje delesh dhe bletari, kurse më vonë prodhim ëmbëlsirash, po ashtu migrimet në të kaluarën dhe sot.

Vesellka Tonçeva (djathtas) dhe endësja Atixha Kallabaku nga fshati Shishtavec

Doc. Vesellka Tonçeva studion bashkësinë e goranëve në Shqipëri që prej vitit 2008. Pohon se goranët kanë arritur të ruajnë zakonet e tyre në forma shumë të vjetra. Dy fakte, sipas saj, kanë ndikuar në këtë konservim zakonesh. Së pari regjimi i Enverit, kur Shqipëria ka qenë e izoluar nga bota e jashtme dhe së dyti – gjendja gjeografike. Mali Sharr në Shqipëri sikur është më pak i kalueshëm se zonat malore në Kosovë. Udha për në Gorën e Shqipërisë nuk ka qenë e shtruar në krahasim me rrugët e asfaltuara te goranët në Kosovë që nga periudha e Jugosllavisë. E gjitha kjo i bën goranët në Shqipëri të paarritshëm dhe përkatësisht vështirëson studimin e tyre. Ja pse specialistja bullgare ka drejtuar vëmendjen e saj pikërisht ndaj goranëve në Shqipëri. Botimin e vetëm shkencor për ta e ka nxjerrë Nazif Dokle nga fshati Borje. Fjalori i tij gorançe-shqip është botuar nga shtypshkronja e Akademisë Bullgare të Shkencave “Prof. Marin Drinov”.

Libri “Gora e panjohur” i specialistes Tonçeva ka për qëllim që të regjistrojë format e vjetra të zakoneve te goranët. E sotmja është mjaft dinamike dhe modelet e vjetra të ekzistencës së goranëve zhduken dalëngadalë. Gjithsesi shumë prej tyre funksionojnë edhe sot e kësaj dite. Autorja rrëfen për marrëdhëniet paramartesore dhe thekson se dasma bëhet sipas vullnetit të të rinjve. Nuk hasen raste të ndërmjetësisë nga ana e prindërve. Kur djalit i pëlqen ndonjë vajzë, ai dërgon tek ajo ndërmjetës, së shpeshti një djalosh. Ky i fundit ia bën vajzës pyetje a dëshiron të ketë marrëdhënie me djalin. Nëse vajza mohon, atëherë çështja nuk shtrohet më, por në qoftë se ajo pohon, atëherë çifti i dashuruar bëhet “gledanici”. Kjo është periudha e parë e marrëdhënieve në mes të rinjve. Ata takohen fshehurazi. Djali shkon nën dritaren ose në gardhën e shtëpisë së vajzës, flasin me anë të celularit, por nuk deklarojnë publikisht dashurinë për njëri-tjetrin. Në periudhën e dytë të marrëdhënieve të rinjtë bëhen “dedanici”, d.m.th. i kanë premtuar njëri-tjetrit se do të martohen. Pastaj prindërit e djalit shkojnë te prindërit e vajzës që ta kërkojnë atë nuse. Kjo është etapa e parë e fejesës. Etapa e dytë ose fejesa zyrtare është kur në shtëpinë e vajzës mblidhen më shumë të afërm nga ana e djalit. Atëherë sillen dhurata, kurse vajza i jep djalit një shami. Fejesa mund të zgjatë nga një deri në disa vite. Dasma bëhet kur të mblidhen para ose kur djali të kthehet nga kurbeti. “Kalon kohë gjatë së cilës të dashuruarit e dinë se i janë dhënë njëri-tjetrit, por realisht akoma nuk i përkasin njëri-tjetrit”, vë në dukje specialistja Tonçeva. Ajo e përshkruan këtë moment si shumë emocionues dhe njëkohësisht shumë karakteristik për bashkësinë e goranëve. Sepse sot shumë pak të rinj i rezistojnë kohës të pritjes së partnerit, kurse për goranët kjo është me shumë rëndësi.

Element nga kostumi i nuses, fshati Shishtavec

“Dasma zgjatë dy ditë, sqaron doc. Vesellka Tonçeva. – Ditën e parë bëhet nga ana e familjes së vajzës, ndërsa ditën e dytë – nga ana e familjes së djalit. Në shtëpinë e vajzës shkojnë petkaxhinj (te goranët quhen “alishtari”). Këta janë vetëm burra – babai, daja dhe disa kushërinj. Numri i tyre duhet të jetë tek. Petkaxhinjtë i sjellin vajzës rroba dhe stoli. Ditën e dytë ajo duhet të mbajë këto dhurata. Mysafirët priten me mish. Koka e kafshës së therur i jepet dajës. Në dasmën te goranët daja luan një rol shumë të rëndësishëm. Sipas studiuesve figura e dajës ka qenë me shumë vlerë edhe te fiset e lashta. Çdo copë mishi që shpërndahet është e përcaktuar. Një moment shumë interesant në dasmë është flamuri. Në fshatin Shishtavec, ku isha e pranishme në dasmë, kishte dy flamuj. Këta nuk ishin flamuj kombëtarë. Sipas traditës, familja, së cilës i ka vdekur djali që në moshë të re, i pamartuar, e përgatit flamurin. Në të varen fotografia e djalit të vdekur, çorapet e tij dhe sende të tjera. Një flamur i tillë shoqëron çdo dasmë. Besohet se në këtë mënyrë djali i vdekur do ta gjejë nusen e tij në botën e atyre që nuk jetojnë më. Dasma fillon me marrjen e flamurit dhe përfundon me kthimin e tij. Flamuri haset në çdo rit të dasmës, kurse marrja e flamurit të dasmës shoqërohet me curle. Para se të shkojnë për të marrë nusen, në shtëpinë e djalit bëhet rruajtja e dhëndrit që e bën një shok të tij. Kur të nxirret nusja nga shtëpia, luhet valle burrash. Goranët e quajnë vallen “kallacojna”. Sot banketi bëhet në lokal, në të kaluarën e kanë organizuar në shtëpi. Megjithëse nusja është veshur me fustan të bardhë, pasi ka kaluar natën e parë në shtëpinë e dhëndrit, ajo vishet me kostum. Para natës së parë të martesës, ka një rit shumë interesant. Ky është riti i hapjes së syve të nuses. Një djalosh shkon tek ajo dhe i këndon “hap sy, mbyll sy”. Figura e djaloshit gjithashtu është me rëndësi në dasmën e goranëve. Çifti i ri patjetër duhet të trashëgohet me djalë. Ja pse kur të nxirret nusja nga shtëpia, i jepet në dorë një djalë, që foshnjë. Kjo bëhet në mënyrë simbolike që të lindë ajo djalë.”

Grumbullimi i barnave më 5 maj në fshatin Borje

Festa më karakteristike për goranët është Dita e Shën Gjergjit. 6 maji te goranët është dita më e madhe dhe më e rëndësishme. Atëherë përfundon dimri, që stinë në malin Sharr është e tmerrshme, dhe fillon pranvera, kur natyra zgjohet për një jetë të re. Ditën e Shën Gjergjit goranët nuk e lidhin me figurën e shenjtorit të krishterë Gjergj, i cili nderohet më 6 maj nga Kisha Ortodokse. Goranët janë myslimanë dhe 6 maji për ta është dita e fillimit të pranverës, kur burrat kthehen në shtëpi nga kurbeti. Specialistja Tonçeva vë në dukje se islamin goranët e kanë pranuar që vonë – në fillim të shek. XIX-të. Duhet përmendur se Dita e Shën Gjergjit te të krishterët në Shqipëri është një festë e lëvizshme, d.m.th. nuk bie në një datë të caktuar, dhe festohet në varësi të Pashkëve. Goranët ndajnë vitin në dy. Stina e dimrit fillon me Ditën e Shën Dhimitrit (26 tetor), kur punëtorët bujqësorë janë nisur për në krahinën historike e gjeografike mes Maqedonisë Lindore dhe Trakisë Perëndimore, kurse stina e verës fillon me Ditën e Shën Gjergjit. Kjo ndarje e vitit është karakteristike edhe për kalendarin popullor të sllavëve. Goranët respektojnë shumë Ditën e Shën Gjergjit. Ajo festohet disa ditë. P.sh., në fshatin e Borjes festa zhvillohet katër ditë. Përgatitja për festën vetvetiu përbën një rit.

“Flasim për një tërësi ritesh, në fshatrat ku kam qenë – Borje dhe Shishtavec – sqaron doc. Tonçeva. – Lyhen muret e shtëpive dhe këto të fundit pastrohen tërësisht. Ende interpretohen këngët e dikurshme rituale. Goranët vishen me kostume. Çdo ditë e festës ka të bëjë me një rit të posaçëm. P.sh., ditën e parë mblidhen lulet të cilat futen në ujë dhe me këtë ujë lahet trupi. Gjatë ritit të larjes deklarohen këto fjalë: ashtu si uji rrjedh poshtë, ashtu edhe unë të rritem lartë. Dilet për t’u mbledhur barna, të cilat prehen dhe u jepen kafshëve për bulmet. Branat mblidhen në të gdhirë të ditës. Vetëm në këtë kohë ato janë magjike dhe shpërndahen që të jetë viti i mbarë. Ditë tjetër goranët hyjnë në valle me shoqërimin e dy curleve dhe dy daulleve, kurse ditën e fundit dilet për teferiç dhe bëhet një piknik i përbashkët. Për sa i përket mbledhjes së drurëve, kjo bëhet vetëm në fshatin e Shishtavecit. Me ta ngrohet uji, ku futen lulet. Pylli ku merren drutë konsiderohet si i shenjtë, sepse vetëm Ditës së Shën Gjergjit lejohet mbledhja e drurëve andej. Një rit tjetër interesant është ai me vezën. Merret një vezë e pazierë dhe me lëvozhgën fërkohet trupi. Kjo bëhet për shëndet. Simboli i vezës nuk është vetëm se e ka lëvozhgën e fortë, forma e saj të rrumbullakët simbolizon pafundësinë. Në Shishtavec në mbrëmjen e 6 majit vajzat shkojnë në lumë dhe presin majat e flokëve. Besohet se nëse flokët prihen në këtë ditë, ata do të fillojnë të rriten më shpejt, sepse atëherë natyra “rritet”, gjithçka gjelbërohet. Të gjitha këto rite vazhdon të ekzistojnë edhe sot te goranët. Fakti se jetojnë në Shqipëri, nuk i ka penguar aspak të ruhen traditat e veta.”