Tarihçiler Avrupa’da XIV. yüzyılda yaygınlaşan saat kulesi yapma geleneğinin Osmanlı Devleti'nde XVI. yüzyılın sonlarında Bosna - Hersek’teki Banâluka ve Üsküp'teki saat kulelerin inşasıyla başladığını kabul etmektedir. Bulgaristan’da ise en eski saat kulelerin Plovdiv, Provadiya, Peştera gibi yerleşim yerlerinde ortaya çıktığı kaydedilmektedir.

Plovdiv Saat Kulesi

Plovdiv’de Sahat tepe’de bulunan saat kulesinin inşaat tarihinin kesin olarak bilinmemesiyle beraber XVI. yüzyılın sonlarında ve XVII.yüzyıl başlarında yapıldığı tahmin edilmektedir. Kitabesinde yer alan bilgiye göre 1809’da yeniden inşa edildiği anlaşılmaktadır. XVII. yüzyılda buradan geçen seyyahlar Sahat tepe kulesinden ve çan sesinin duyulduğu ahşaplı kısmından hayranlıkla bahsetmişlerdir. Örneğin Fransız seyyah Lеfevrе, 1611’de Sahat tepe saat kulesinden çıkan çan sesini duyduğunda hayranlığını “Karşı tepede saatleri gece gündüz Fransızca sayan bir saat vardır” sözleriyle dile getirmiştir.

Plovdiv’deki saatin orjinal kulesi, XIX.yüzyılın başında yandı ve günüzümze kadar ulaşan taş yapı ile değiştirildi. Bununla beraber İtalyan bir usta tarafından yapılan saat mekanizması korundu ve günümzde de çalışmaya devam etmektedir.

XVII. yüzyılda saat kulesi inşa etmek geleneğinin Balkanlar’da yaygınlaşmasıyla Provadiya, Melnik, Ruse, Peştera, Etropole, Dobriç, Şumen, Karlovo, Razgrad, Berkovitsa, Zlatitsa, Sevlievo ve Dryanovo gibi şehirlerde 20’ye yakın saat kulesi meydana geldi.

“Sahata” olarak bilinen ve bazı kaynaklarda Bulgaristan’da ikinci en eski saat kulesi olduğu ileri sürülen Peştera’daki saat kulesi, şehrin sembollerindenidr.1878’den sonra kaderine terk edilen kulenin saat mekanizması çalındı. XX. yüzyılın 70’li yıllarında saat kulesi retore edilerek hayata döndürüldü. 2023 yılında restore edildiğinde ise mekanik saat, elektronik saatle değiştirildi.

Sviştov’daki Saat Kulesi

XVIII. yüzyılda inşa edilen Sviştov’daki saat kulesi ise dönemine ait en ilgi çekici olandır. 1765-1766 yılında Hüseyin Ağa tarafından şehir pazarında inşa edildiğini gösteren orjinal kitabesi hâlâ yerindedir. Bu saat kulesi, uzun bir manzume ile yaptığı hayrı ölümsüzleştiren Hacı Abdullah Ağa tarafından 1859-1860 yılında yenilendi.

Zlatitsa Saat Kulesi

İlk saat kulelerin ekonomik açıdan gelişmiş şehirlerde inşa edilmesiyle beraber 1777 yılında küçük, ama gelişmiş bir kasaba olan Zlatitsa’da bir saat kulesi yapıldı. Zlatitsa merkezinde bulunan bu 300 yıllık tarihi anıt bugün şehrin sembolü ve gururudur.

1878’lerde Bulgaristan topraklarında 100 civarında saat kulesinin olduğunu bildiren bazı  kaynaklar XIX. yüzyılda saat kulelerin büyük bir yaygınlık kazandığı görüşünü desteklemektedir. Bu dönemde Gotse Delçev, Gabrovo, Sliven, Elena, Tryavna, Botevgrad, Haskovo, Vratsa ve Sofya gibi şehirlerde saat kuleleri inşa edildi.

Genellikle Osmanlı döneminde ortaya çıkan saat kulelerin birçoğu, XIX. yüzyılda yerli Bulgar ustaları tarafından inşa edildi.

Farklı İşlevlere Sahip Kuleler

Saat kulelerin şehir merkezinde, genelde Pazar yeri içinde ve ya çan seslerinin uzaklarda duyulabileceği yüksek yerlerde bulunmaları tesadüf değildir. Ticari hayatın düzenlenmesinde kullanılan saat, dükkan ve atolyelerde çalışan esnafın mesai başı ve sonunu bildirirdi.

Ancak bazıların farklı işlevleri de vardı. Örneğin Plovdiv’deki saat kulesi yangın kulesi olarak kullanıldı, Şumen’deki saat kulesinin bir cephesinde ise gömmeli çeşme yapıldı.

Vratsa’daki “Meschii” kulesi gibi kulelerden bazıları savunma amaçlı yapılar olarak ortaya çıktı. Bu kule XV-XVI.yüzyıllarda inşa edildi, fakat saat mekanizması XIX.yüzyıl sonlarında takıldı.

Çanların ve saat mekanizmalarının hikayeleri

Çanların ve saat mekanizmaların da kendi hikayeleri var. İngiliz diplomat  Lady Strangford 1820’lerde Razgrad’daki kule çanının üzerinde Macarca yazı olduğunu ve bu yazıda çanın Banat’ta 1731 yılında döküldüğünü bildirir. Konstantin İreçek, günümüze ulaşmayan Küstendil’deki kulenin çanının üzerindeki Kiril yazısından çanın 1429 yılında “Aziz Nikola” adında bir kilise için döküldüğünü ifade eder. Bazı bilgilere göre Samokov’daki kulenin saat mekanizması 1630 yılında Dalmaçiya’da üretildi. Yine İreçek, Zlatitsa’daki kule çanının 1777 yılında saat mekanizmasına uygun bir şekilde döküldüğü, sonradan ise şehirdeki kiliseye asıldığını anlatır. 

Mevcut bilgilere göre Bulgaristan’da günümüze ulaşan saat kulelerin sayısı  50 civarındadır. Bunlardan bazıları orjinal haliyle korunabildi, bazıları ise restore edildi. Bir  kısmı da yeniden inşa edildi. Örneğin 1916’da yıkılan Haskovo’daki saat kulesinin yerine 1985’te yeni ve modern bir kule yapıldı. Haskovo tarih müzesinde korunan orjinal saat mekanizması ise çalışmaya devam etmektedir.

Foto: BGNES, bnt.bg, tic.svishtov.bg, Machiel Kiel Fotoğraf Arşivi, openvratsa.bg, bg.wikipedia