Şerif Halil Paşa Camii Bulgaristan’da en büyük, Balkanlar’da  ise ikinci en büyük cami olarak dikkat çekmektedir. Kubbesinin şekllinden dolayı halk tarafından Tombul Camii  olarak adlandırılmıştır. Şerif Halil Paşa Camii 1744 yılında eskiden Çömlekçiler mahallesi diye bilinen semtte Şerif Halil Paşa tarafından inşa edildi. Merkez kubbesi 25 metre, minaresi ise 40 metre yüksekliğindedir. Bulgaristan’da en büyük Osmanlı eseri olan Şerif Halil Paşa Camii aynı zamanda Lâle Devri’nin (1718-1730) ülkemizdeki en güzel mimari örneğini teşkil etmektedir. Görkemli dış görünüşü ve zengin iç süslemeleriyle göz kamaştıran Şerif Halil Paşa Camii ayrıca milli kültür anıtıdır ve “Ulusal 100 Turistik Anıt” listesinde yer almaktadır.

Bazı tarihçiler bu muhteşem eserin İstanbul’dan uzak topraklarda inşa edilmesini küçük bir mucize olarak değerlendirmektedir. Ancak Şerif Halil Paşa’nın Poroyna çayının kuzey yakasında külliye inşaatını başlattığı dönemde Şumnu Bulgaristan’ın önemli şehirlerinden biriydi. Ayrıca Şumnu’nun Madara köyünde doğan Şerif Halil Paşa vezirliğe kadar yükselen bir devlet adamıydı ve mimariye, bilime ve sanata ilgisi olan bir alim ve hattattı. Şerif Halil Paşa Camii ve ihtişamlı külliyesi Şumen halkına miras bıraktığı değerli bir hayratıdır.

Şerif Halil Paşa Külliyesi

Şerif Halil Paşa külliyesi camiyle birlikte cami çevresinde bulunan medrese, mektep, kütüphane ve şadrıvandan oluşmaktadır.

Yazıya, bitkisel ve geometrik süslemelere yer verilen caminin iç tasarımı en az dışı kadar etkileyicidir. Bu süslemelerin pencere üstlerindeki kemerlerde, pencere çevrelerinde ve kubbe içlerinde kalem işi, mermer yüzeye ise kabartma biçiminde yapıldığı görülmektedir. 

Caminin iç dekorasyonunda kullanılan barok motifler Lâle Devri özelliklerini yansıtmakla beraber ibadet salonunda renkli bitki ve çiçek motifleri, Mekke resimleri ve farklı güzel süslemeler yer almaktadır. Şerif Halil Paşa Camii’nin minaresi tek şerefeli olup içerisinde spiral şeklinde olan 99 taş basamak var.

Uzun yıllar süren ve 2019 yılında tamamlanan cami restorasyonunda duvarlara boya ve kireç sürülmesiyle yapılan tamirlerden dolayı silinen 2 dönümlük duvar dekorasyonu ortaya çıktı. Çok renkli, zarif ve ustaca boyanmış ahşap tavanı dikkat çekti.  

Medrese

Cami bitişiğinde yer alan medrese ise dokuz hücreli ve revaklı avlulu bir yapıdır. Burada medresenin talebeleri eğitim görmekteydi. Medrese hocaları arasında hüsn-ü hat ustalarının olduğu ve çok tanınmış hattatların Şerif Halil Paşa medresesinden yetiştiği bilinmektedir.

Medrese avlusundaki şadrıvan Bulgaristan’da türünün tek örneği iken, medresenin kuzeyinde yer alan iki katlı kütüphane günümüze kadar ulaşmış iki Osmanlı kütüphane binasından biridir.

Kütüphane

Şerif Halil Paşa kütüphanesi ise XI. asrın ünlü Arap coğrafyacısı Muhammed İdrisi’nin (1099-1165/1166) ” Nüzhetü’l-müştâḳ” adlı eserininbir kopyasının de bulunduğu Balkanlar’ın en zengin kütüphanelerinden biriydi. Avrupa seyahati esnasında Balkanlar’dan geçtiği bilinen İdrisi’nin Kahire’de 1556/1557’de basılan kitabı 70 haritayı içermekte ve günümüzde bu eser Sofya Milli Kütüphanesi’nde korunmaktadır. Kütüphanede ayrıca Arap ve Fars dillerinde din, coğrafya, matemetik ve tıp konularında 5 000’den fazla kitabın bulunduğu tahmin edilmektedir.

Kütüphanenin avluya bakan güney cephesiyle doğu cephesinde üç kuşevi ve kuzey cephesinde dokuz adet kuşevinin yer alması dikkat çekicidir.

Şerif Halil Paşa Camii güneyinde eski mezar taşlarının bulunduğu hazîre, doğu duvarı hizasında ise imaret ve müftülük yapıları bulunmaktadır.

Efsaneler

Pek çok tarihî yapı gibi Şerif Halil Paşa Camii de bazı efsanelere konu oldu.  Örneğin sütunlarının bir kısmının ve camii inşaatında kullanılan taşların şehre birkaç kilometre uzaklıkta bulunan Pliska ve Preslav gibi Orta Çağ Bulgar başkentlerinin kalıntılarından oluştuğu ileri sürüldü. Ancak cami restorarasyon çalışmalarından bu iddiaların oldukça abartılı olduğu anlaşıldı. Tombul camii duvarlarındaki taşların, büyük bir titizlikle işlenerek özellikle hazırlandığı ve geçen asırlara rağmen dolgu malzemesininbile kaybolmadığı ortaya çıktı.

Caminin içinden kubbesine doğru kurşun yağdıran milislerle ilgili rivayet ise  büyük olasılıkla 1980’li yılların ortalarında Bulgaristan’da Müslümanlara uygulanan zorla isim değiştirme kampanyası sırasında ortaya atıldı. Cami restorasyonu esnasında tavandaki dekorasyonda kurşun izleri incelendiğinde  “deliklerin” aslında alçıyı tavana yapıştıran demir çivilerin başları olduğu ve zamanla tavan boyasının dökülmesiyle bunların “silah” izlerine benzedikleri tespit edildi.

Camiyle ilgili diğer bir söylence ise Dan Brawn’ın “Leonardo’nun şifresi” yle birlikte tarihi binalarda gizli mesajlar arama merakı ile ortaya çıktı. Bu bağlamda Şerif Halil Paşa Camii’nin köşelerinden birindeki taş kabartmaların mistik bir topluluğun gizli işareti olduğu ileri sürüldü.

Efsanelere yansıyan gizemiyle Müslüman topluluğuna değerli hizmetleriyle Şerif Halil Paşa Camii bugün de varlığını sürdürmektedir.

Osmanlı mimarisini en güzel şekilde yansıtan yapıda mimari özelliklere bağlı kalınarak uzun, ancak başarılı bir restorasyon çalışması geçiren Şerif Halil Paşa Cami ve külliyesi bugün ibadete ve ziyarete açıktır.

Yazı: dr. Emine Bayraktarova